Главная » Без рубрики » МАРЦIССА САЛСИ НЕХХАЛ КЪАЛАСАЙССАР

МАРЦIССА САЛСИ НЕХХАЛ КЪАЛАСАЙССАР

Поделиться:

Ильяс Гаджимусаевич Ахмедов (хавар)

«Аман ва дунияллий яла ас бакъами, яла дакIру чапурми га хьхьиривун бичин циняв! Миннавугу хьхьичIва-хьхьичI Аьбдуллагь! УвкIун ттул бурхIайх ттархь рищун багьарчан… Гай хIухчалт къабикIан бакъаяв гику, на ганацIухсса бантIиссия. Къаивтунна! Рирщусса ттуршаяр цIун хьуна ттуйва бахьттан бишаву: макьай да вин, на Щамххаллул Аьбдуллагьлухьхьун тIайла бувккусса гьухъалттуву яла загълунмур, куса сси бавххуну бур тIий. Оьмаргу акъая, Хъун къутанналин лавгуну, шаппай куч хьуну бачланнин цала муму-тамур документру дузал бан…»

На, махъунай къаурувгун, лахъисса ххарххив ласлай, ттула мандолина ва вещмешокгу мукьах бивщуну, анавар уклай ияв, Сухокумскалин чани дунура иян. КIикка автобусрай шайрив, укунма ххуллих нанисса машиналий шайрив шавай, шяравунай, гьан. Хъунмасса кьун ялун лавкьни куна, къума-цIансса дакI къамал хъанахъиссаксса, ччанну дири хъанай бия.

Цакуну даэлул чулухату ххивуна леххаву тIисса чIу:

-Да-а ккамппазитIур! АцIу-у! Зана хьу! Да-а, ккамппазитIур!..

«КкамппазитIур» ттуйнни тIисса. Махъунай урувгра: Къиргъу бия (га жул къушлийсса дукра дувур, хIухчалтрал зумуну, ххункIчири) ца загу гьаз дурну, кIутIу тIисса урчIамур канил дургьуну левчунма ттучIан най. АвцIура. Пащагу тIий ятIул-кIири бивчуну хьхьинякIсса яру хъяхъи бувну, мукунма някIсса мурцIу ссурссулухун лавгун, ццунсса шархь ницIал кьачIасса чIарарду дурузин дурну, левчунма гъан хьуна.

— Ма, ккамппазитIур вила уссил чагъар. Оьмардул вил хъирив лечан бувунна. Ина лагайхту, Хъун къутанналия лавсун увкIунни.

— Ппащул? – га ялагу цирив буслай гъалгъа тIий буна, янил ляп чиннин, хъап куну, чагъар ппив бав. Чагъар кутIасса бия:

«ЧIявусса салам хьуннав ххирасса уссин Сабирдуйн, вил гьалмахтурайн чIавама уссия Ппащуя, дадая Написатлуя. Дада дур гужну вил пикрирдай, ми жула яттихгу къалагъасшиву да тIар. Погода ххуйсса бур зунттаву. Шанма гьантлува жул класс яттил хьунин буккантIиссар. ЧIал бакъа хьуна бакьинну..

Вил чIавама уссу Ппащу».

КъюкI-дакI бугъ дуллалисса хъунмасса кьун ялату экьи ливчуни куна, игьа лавгуннахха!

— Оьмардул чара бакъа зана хьу тIива вихь. Аьбдуллагь ва га къалмакъал дурну бия вилшиврий, бакъу бивхьуну, ххуйсса хIухчу лихъан увну ур тIий…

Хар хавар бакъа уссил чагъар, Оьмаргу ттула махъ ацIаву! Ятин, цувалусса байчара якьама шайссар чил оьрчIарал цува атлаттини, дунияллул чув ялун уккрчан, — муна мукунсса ххарисса ягьамашиву дия ттул маймурччава, иттату личавай. Макьай да вин, Оьмар куна чумартсса адимина акъассар шяраву. КIаналли ттувун яттихсса гъира, шавкь бувтусса, гайннуй цIими бан лахьхьин бувусса. КIаналли ттуя хIухчу увусса! Школа къуртал бувуну, армиялин ачланнингу, на Оьмардул къушлияв хIухчуну усса. Дахьва лахьхьу хIакьину ттула вичIан бавуни кунма, дакIний бур КьукIма-зунттуй танива, лякьа лавай кувссайн бувтусса ттал ккутIниха кьаркьсса хъуттал хъюртругу хIисилттух дукьлай, увкусса махъру:

— Барххуй, ва барачатри. Ваниха хъунмасса захIмат бихьин, къуллугъ бан аьркинссар. Яттил хайвандалул куссар тIар: «Нава я буллалисса заллу я ккашил хьуну къаитанна, я тIавтIун къаитанна.» — куну. Яттих ччаву дакъахьурчан, ваний язугъ хъанай бакъахьурчан – укьу, акъахьу, вияту хIухчу къахьунтIиссар!

…Къиргъущал махъунай, даэлин зана хьун багьуна. Мюршну га симандалувун, яруннавун уруглай уна, кьюлтIсса чIу бия ттухь тIий: «Ливхъун лавгссания, ина цуркуя, къачагъя, даврища нигьа увсусса, лажин лухIисса хьхьазия. Шяраву ция ина чинтIисса? Лажин цитIия дугьантIисса дадал, Ппащул, Оьмардул хьхьичI..» Яруми ттул цIухлай бия душнихь:

— Ина? Инамур ци чара, ххирамур?..

Ва амма гьарица хьумур бакIраяцIакул бусан аьркинни…

§  §  §

На автобусрая учIансса мугьлат бакъая. КкурчIав бавцIуцири арамтал, шяраваллил жагьи-жугьул, кIира шин ва шанма гьантта армияли бувну, шавай нанисса на хьуна акьинма бавтIусса хханссия.

— Аврав, Сабир!

— Аврав! Аврав!

— Ссайгъатния букканнуча. Аврав, дус!

— Цизай бивкIру! Цизай бивкIру! –циняннал лагма укканнин, кару дугьаннин, щиллив хъап куну, лавсун ттул чемодан, нукIува шаппай биян бувнуккар. Министрнал солдатътал армиялия ита бакьинсса амру газетрай буккуния мукьах уттинин салкьи хьусса дакIнивусса шадсса къазразаншиву, лещан дан къашайсса ниттихсса, уссихсса, шяравуцириннахсса мякьшиву, аьтари нанисса ратIув бувсса бяр ялтту лагайни кунна, итххярххун, ттул бакIравугу цукунчIавсса цамур пикри бакъая авдалсса, жагьилсса ххаришиву дакъа. Пиш байгьин къабюхълай, чансса начгу хъанай, чанна лархъун дия ттул лажин.

Интту кьинигу дия аьнтIикIасса ттул зунттаву. Бюхттулсса някIсса магъиссав шяраваллил лагма бавцIусса, мукунма бюхттулсса зунтал мицIайн хъар хьуну дия. Лага бургъил тIинтту дия мусил рангирайсса нурду ита дакьлай ккурчIав, шяравун, ратIавун, рахIавун. Инсантурал симаннугу аьчну, тяхъану дия.

КурчIавсса арамтураща ххассал хьуну, ххялчIал, чарттал бавкьусса, къумасса кIичIиравух лавай урувгукун, мюрщи оьрчIру дахьа армиялия нанисса солдатнай тамаша буллай бия, кьатIувсса хъаннил тIурчан иминсса, нахIусса мазрай яш-хаш байва.

— Аврав, жан Сабир, аврав!

— Цизай бивкIра, ниттилссу!

Цаца хьуна бавкьусса душнил, ссихIгу къадурккуну, чIарах най буна ша дири бувкун, циваньяв навагу хIаялул хьуну, ттула лажин ятIул дичлачисса кIул шайва.

НиттичIан ияннин ца шадшиву ялагу хьуна: чариввагу къакIулну, кьюрщала куна, ца мурцIниха ливчуну, ппайтIий, дарвачрахун лавчIуна ттул чIавама усса Ппащи. КIяласса, ичIура дурсса ппалул ххаллая дадал щавшсса гьухъуву, лахъисса, ттула куна чIяйсса чIара ита даркьсса кьанчлущал, ттул чIаврайн, ссурссулухун гъидибуллалисса, кIири дирчсса лажиндаращал, Ппащу хъуна хьуну, ххаришиврул лехлай ия.

Макьай да вин, Ппащуй, бючIунбишив ххал ба! Спортрахун агьну ухьунссар, чарагьат. ЧIивини ца мютIи акъу икIайссияча.Чуврив ляркъуну танирасса, бурчул усру дакьин дайсса сси бавкьусса ппагу, махьлалийсса оьрчIайн гьуз дуллай, щай мишан дуллай, гай нигьа бусан буллай икIайссия. Мунияту циняннал, ниттил дирзсса ца Аьли хъама ритан дурну,»Ппащу» лачIун дуруна. Гьарима утти ганайн: «Ппащу! Ппащу!» Так ца дадан дакIния къадуккайва чIавама арснал хIакьсса цIа. Аьлий, ва Аьлий, ачу, жан, шавай!» — оьтIун дикIайва га арснайн…

Дарсирдал ци тIар, Ппащуй? Ты ведь девятый заканчиваешь? – на буллусса суаллахун уссил чIирунна тIутIал рангирайсса яру хъяй, пиш тIий, къайгъу бакъа буруглай бия.

Ниттил къатлуву, ттул чемодан биян бан увкIусса чIаххув оьрчI нукIува ххаришиву бувсуну, на хьуна акьин, циняв ларзулу ччаннай бавцIуну бия: нину, ниттилссу, чIаххул.Ттулагу иттав макь дучIан хIадурну дия, ххаришиврул яру хъатан бувсса бава ххал хьувкун. БакIрайсса лухи-оьрчIи кайшулату дуруглагисса чIяйсса чIарардавух ца-ца кIялассагу дия.

— Аман, ттул чагъарду къачичуй! Аман ттул ниттищал, шардаллищал ххавхху оьрчI! – ниттил ххаришивугу, на ххира авугу ляличIисса дия.

Яла ниттилссищал хъямала агьра, яла гайминнащал.

Ва хьхьуну жунний ттухь аврав чин бавтIусса арамтурал, хъаннил биялсса мажлис ккуркки хьуна. Аьракьи, мачча, дукьра хIан. Гьарца кьурттарихун, рюмкалухун цавай иштахIсса махъру ттул, ниттил, Ппащул цIуллушиврия. Цаннан, хIан хIачIлай хутIравун лавгукун, ттун макьра, ягу ххюра шин хьусса чIумала, жугу кьабивтун, шяраватува акъа хьуну, шагьрулий цамур кулпатращал ялапар хъанахъисса жул ппугу дакIнин агьуна. Ганал салугъраягу ца-ца гьаз бувуна.

Нину щяв щилай дакъая, хъамаллураха хIурмат буллай, цила дуркьу-ларкьмур, на армиялия учIаннин салкьи дурмур столданин ххилай. Ганил симандаливу цIай-цIай тIий бия тирхханну ва цIуну, гьархьхьуну, загьир хьусса пахругу: туну, вана ттул къатлувугу чув, ттущагу бюхъайссар бусраврай хъамал лахъан.

— Ппащуй, ласи ттул мандолина!

Цин-цин-цин-цин-ци-ри-цин – мандолина бавкьукун, мажлисрал тIин хъиннува тIаан хьуна. Аьракьул рюмка хIавчIун, хIан бакIравун дурххукун, ттун мажлисран бавтIусса халкь лам ххуй бизлан бивкIуна, нину ххира дан, ганихь нахIусса махъру чин ччай бия. БакIравугу цавайва цавай махъру гьанай бия: «Хъинсса, хъинсса, гужну хъинсса инсантал! .. Агь гужну хъинсса инсантал!..»

…Лахъи дурккуна дарчуна бизарсса, дулланмур дакъасса интту кьинирду. Ппащу дарсирдайн лагайва, учIайва. На тIурчан ккурчIав уккавай ичIунай зана шавай, хьхьувай чIаххуранний телевизорданух щяикIавай ягу клубравун кинорахун лагавай. Макьай да вин, пIякь чин бучIия.

Ца кьини нину дия пачливу ччатI шашлай. На уссияв , кроватьрайнгу чул бувну, хIаллицIух мандолина бишлай. Бизаршиву чурххавун дурххукун, мандолиналулгу кумаг буллай бакъая. КIичIираву апрель, баргъ, уртту сукку хьуну, на тIурчан чурххал базурду кIу хьуну, бакIгу гъав лавгун. «Вай яттувагу ария бувкIун бивкIссания зунттавун гайннучIан гьавиявхха.»

— Дадай, ятту ария бучIан чIал хьунтIиссарив? – цIуххав на, ттунмагу кIулну буна, май зурул ахирданий бакъа гай зунттавун къабучIантIисса.

— АцIу, арс,  майвагу бучIан бувархха, зунттал бакIайсса марххала бассан бувархха яттил дукансса уртту хьун дурархха!

— ДацIула, мурчIи Оьмар ттигу яттичIава урив? Шяраву ххал хъанай акъарча? – дакIнин агьуна ттун яла бусравма инсан.

— Уссар, жан, хъун хIухчунури усса. Шяраву ивкIссания, Оьмар вил ссайгъат букан чара бакъа учIантIиссия…

…МурчIи Оьмархъул жуяту лавайну, арх бакъа, ялапар хъанай бия. На чIивину унива (ттун духьунссия 11-12 шин), Оьмар, цала оьручугу хъирив бавхIуну, жул къума кIичIиравух лавай, ялавай чIявусса шайва. Ганал бакIрай лухIисса къутта-кьяпа, ччаннай жуларду ва бурчул усру, чурххангу ларххун луххал рангсса чятирданул плащ дикIайва. Цал га жун диваньяв, урчIамур я левщуну, пIилцI бивкIсса буна, «бродяга» — тIисса индиянал киноравасса оьсса Джаганаха лащайва. Куямур я гамунихлугу хъунмасса бия. Ганил ккурккисса лухIисса жавгьар гъалгъа тIутIиманах, ляпI къакуну, буруглан бикIайва. Ганзсса лухIисса иттацIантту, мукунна лухIисса ссирссилттугу. «Джага най! Джага най!» — куннахун кув лявкIлан бикIайссияв жу, махIлалисса мюрщи оьрчIру, Оьмар ккавккукун.

 Цал гьанттайн чIумал, — на ряхва класс къуртал бувну, гъинттулсса каникуллай уссияв – зунттуя складрайн нис диян дан увкIсса Оьмардул ттухь цIувххуна: _ Барххуй, гьаннав гьархьхьуну ттул чу канаки бан?

Макьай да вин, суал цир, махъ цир! Оьру ахтта ссур бан, щюлли урттул кьункьая хIаз ласун, неххал зуманив хьхьу рутан- вана ва цIана гьанна!

ЦIан лакьлан дикIайхту, буртти ивкIра Оьмардул, кIишан бавкIуну, варси ялтту ливчусса оьру чал бурхIай. Шяравату ливчуну умащарнин ивукун, ца-кIила хьхьичIава хIадур бувусса щяпа ахтлул бухчIинссаннуйн лаян бувну, хьхьури ита даркьукун, левххун най буссар барчаман ца аждагьа кунма. Ххуллугу кьасса чансса бакIлавай бивщусса. ЦIаннай ненттабакIравун чIаврайн буссар щилай гьавалувусса ца-ца гъанкъаратIи; мичIак ягу зимиз. Амма мугъаятну икIан багьлай бия, лувату варси ливчуну, ганищала щях къаищунгу.

ЧантI увкуну, яру тIивтIукун, шанай чанссавагу хIал къавхьусса ххива ттун. Ва амма мадарасса чани хьуну дия. Гъарал уксса хьхьем диртун урттуйх, чавхь-чавхь тIий нех, базурду зурзу чин буллай, кьарчI икIан уллалисса дякъил ссихь бишлай зунттая.

Гьагьругу бигьлай, къачча-къаччайна щяивкIуну, лагма урувгсса: балчан чувчIав чIалай бакъая. ГацIанакул, тIанкI дурну, ччаннай авцIура. Канил дургьуну хьхьуригу, никъа щав неххамачIух кIихунмай, тинай-шинай уруглай. ЧIалайних бакъая ахтта. Зана ивкIун варсучIан, ратIух лавай хьура — нахIакьсса ххуллу хьуна: чу ратIувгу бакъая. Да ва колхозрал хъуруннинмагу къалавгривавкьай? Щала къурних я битан бюхъайсса бакIуйн лавхъра: чIалайних Оьмардул оьру ахтта бакъая.

Бургъил, нукIува зунттуха ливчуну, урттуйсса хьхьем кьакьан дурна. КIири буллай бия. Нагу, дяния ялавайсса атилну, варсигу хъарайх бивщуну, хьхьуригу канил дургьуну, хIаллицIух шяравунай кIункIу хьура. Макьай да вин, Джаганал тти на сагъну итайссарав?

 Амма лажин лухIисса, Оьмардул иттав уруган къасисласисса на махIаттал хьунав, ганал ттухьва кумур вичIан бавукун:

— Барххуй, дард мадара. Къурайзу Мусал ппалав бавкьуну бикIантIиссар. Улу, Оьмардул ита бакьи тIива уча, — пиш кувкун, кьацI, ххяхха бувккуну, вичIахун биявай ливчIуна, ссирссилттала ятIулсса синтту ва ххялтIасса ккарччивгу чIалачIи хьуна. Макьай да вин, ялун уруган вакса такаммурну чIалачIисса Джага яла цIими шайма, яла дакI хъинма ивкIун ур. Ганал лухIисса ццунсса ссирссилтту ва иттацIантту, цупплусса я ххишала кьутIлан къабикIайва. Оьмар ттун хъинну ххира хьуна. Шанна гъинттул на ганал къушлия колхозрал складрайн нис ххилай уссив. Армиялин ачиннин цаппара зурдардий хIухчунугу…

… Оьмар дакIнин агьукун, бизаршиву чIувну дюхлан, кьутIлан диркIна. ХIаллицIух канивусса мандолиналул синттава лахъисса, бизарсса макьангу личин дуллай, кьус диркIун, канил бугьлагьаврил ссувссусса муххал къяцIух пачливу бя бишлашисса, пикри-хажалатрал, ппу ялу акъасса арсру ччаннай бацIан бан, ххяк-мак тIутIаврил жиг дартIсса ниттих уруглай уна, ттун цукуньяв зун, ниттин, къатлун хайр бан, кумаг бан ччан бивкIуна. «Циванни оьна? Гьассар 4-5 гьантлий игьа лагаву. ОьмардучIан гьанна къутанналин.»

— Дадай, на Бажиганнайн гьанна… яттичIан…

— Аман, арс, игьа лагукьай цал. Оьмар ва ятту дакIнинува икIарав инагу – ниттил хьхьинякIсса яру ттух тамашаану цIитI бивтуна…

…Ца-кIива гьантлува, цалчинмур майрал байрангу дурну, на ялавай къутанналин авчура. Ниттил ттун чара бакъа аьркинсса лаххи-ликкия, ссайгъат вещмешокраву бивхьуна. Мяйжанссар, га цIубутIуй рязи дакъа дия, на дуккаврин ка галай дурхай, хар-хавар бакъа хIухчуну ачинсса икьрал дурукун.

— Аллагьнайн щукру, ттинин рахIматшиву дурхIусса, вания тиннай на, зу дуккаву даншиврул, арсру, бивкIу кьамул байссар. Зу дуккияра!

Амма, ниттил махъру тIааьнну дакIнин асар хьусса, ттуща дада лахIан дан, ганин бувчIин бан бювхъуна нава дуккаву кьаритлай акъашиву, ссуттил зоотехник шайсса заочныйсса курсиравун экзаменну дулунтIишиву, хIадур хъанансса луттирду ттущала ласлай ушиву. Ппащугу, цал дакI дакъагу ивкIун, ачлачини ттуцIун лавчIуна:

— Жугу, — ва буслай ия цала гьалмахтурая, урчIилчинмур классрал оьрчIая, ятту ария зунттавун куч бан, хIухчалтран кумагран бучIантIисса, — буккантIиссару яттил хьунин. На ини умур къушлин учIанна.

Бажиганнайн ачлай, автобусраву ттула мандолина ва вещмешокгу канихьну щяикIлакIини, дада хъямала дагьуну, ппай тIий ларчIукун, цал ялагу бувчIуна, цукссава аьзизсса буссарив нину ва уссу ттунма.

Жул колхозрал Къизлардая ухссавнил чулухсса аьрщив Сухокумск шагьрулия арх дакъа дия. КIилчинмур кьини, ахттакьунай, на, шагьрулувун къаувххуна, автобусрая ливккун, гилунай, къутанналин нанисса ххуллих урувгссия. Арандалий инт чагърай дия. Авлахъ урттул, тIутIал палцI куну бия: ляличIину чIярусса ххал хъанай дия луххал рангсса кIюласса, лахъисса чIапIащалсса гьукIува лахъсса мярауртту. Бугъ бия. Баргъ унгу-унгуну кIири буллай бия. ТТул чччаннайн ларххусса гьартасса чакмарду, чакмардал кьяржаву гьарччалтту бивхьусса солдатнал щюллисса ппалул хIажак арандалул кIирисса кIанай лаххан бучIисса дакъая.

Хъун къутанналисса конторалул хьхьичIалу шику колхозрал контора бакъагу, гъаттарал азархана, склад, клуб, ттучан бия, шяравусса ккурчIа кунма, арамтурал бувцIуну бия: оьинттува бувкIусса, чIявуми шан-шанма, мукь-мукьва гьантлий чартIи къабувну, чIири бакI ури хьусса лугъи бувулт, анжагъ лахьхьу-цархьхьу зунттава бувкIун, лугъи бувултрачIа ятIул-кIирину чIалачIисса ятту букьулт ва цала иширай конторалин бувкIусса личIи-личIисса къушаятусса хъун хIухчалт, чIара хIухчалт.

ЧIявуссаннан мандолинагу канихьну, вещмешок мукьах бивщусса, на къаувчIун, ва цур, циван увкIссар тIий, лагма-ялттунахь цIухлаххини, ттун ламус хъанай бия, ссуманачну ивкIра. Амма тIайлабацIу хьуна: шиккува лявкъуна складрая цала къушлин иникIма ласун увкIусса мурчIи Оьмаргу.

— Барххуй, ча увкра! Да ургула ини учIайсса цила чIумал. На, хIухчу акъа, как раз цIанакул хъунаманайн аьрзирдай уссияв, — ххаришиврул ганал  кьацI ххяхха букан бувуна вичIахун бияннин, чIалачIи дурну ятIулсса синтту ва ххялтIасса, саргъун дакъасса, хъахъи хьусса ккарччивгу. Ццунсса ссирссилтту оьру шавай дия.

ХIалкьазия цIувххуну, аслу-суал бувукун, Оьмардул рязину увкуна:

— Ачу, барххуй, ачу складрая вина аьркинмур ласи: шану, кIаралу, виргъан. Машиналий диша гьарзад. ИникIма жула даэлин диян дан нанисса машина буссар хIадурну складрачIа, — кIилчингу гайра цала синтту ва ккарччив ккаккан дурна, кьацI ххяхха буккан бувну. – Жула даэ шиккура гъаннур дусса, барххуй. Хъун къутанналия кIиккун ца вирсрагу дакъассар… Гьа! Хъама къабитан» Складчинахь ца кроватьгу биша чиннуча: даэлий ххисса бакъассар.

Аьращаравун бухлахисса лагабургъил тIинтту, хьхьара хьуну, гьавалувусса бугъгу чан хьуна, жу колхозрал кьай ххияй машиналий Оьмардул бригада бусса даэлин бивукун, баргъ лагай чулин ттиликIну бавцIусса лахъисса, гьартасса, шифер ялтту даркьусса ятти палату, ганицIунна ларчIусса, лухIисса, кьакьан бувасса чатIлул дурцIусса чялилува аьнтсса, интнил бургъил гьавалувух ппив дуллалисса яттил щулурал, гъаттарал хъуттал кьанкь ришлай дия. Ппалния гинмай ялагу бия кIива щявсса, къатта, пюрунтругу бивхьусса лахъсса чIавахьулттащалсса. Гай къатрал хьхьичI, ца бидонгу ккунккулувусса кIива яттирайсса балчандалухун дахIайсса аьравалттичIа, бавцIуна жул машина. Кьура метралул аьравалтти архну, ссувссусса ххалабакIух утту бивхьуну цаппара ттарду, чIиру чIалай бия: гай сагъ бакъасса, цIуну чIи бувусса, гьухъала бан къашайсса хIайвант бухьунссия.

— Бивссару, барххуй, машиналул борт тIитIа! – Оьмар ва шофер кабиналува бувккуна. Кузоврал махъмур нуз тIиртIуну, иникIмалул дарвагру ликкан буллай уна, ттун цакуну пагь хьуна, ятти-ппалнил чулухсса къатлул бухкIуллуву бавцIуну, душ. ХьхьичI ганих къулагъас къархьуна. Махъва-махъсса дарваггу гайннахьхьун, Оьмардухьхьун ва шофернахьхьун, бириян бувну, урувгсса – кIулсса, ца аьжаивну лиссусса лажин, май чанну кьужу дусса. Макьай да вин, Дадухъал къиргъу бунуккар! Ттуяр ца классрал лагьну дуклай бикIайссия. «ХхункIчи! Ва дукра дувур бикIантIисса,» — чав на ттухьва лагьну. ДакIнингу багьуна Оьмардул цала кулпат, на армиялин ачланнин ххункIчишиву дуллай бивкIсса, — иминсса лухIисса яру бусса, лагьсса, нину кунма, ттюнгъасса хъамитайпа. Амма га чIумал жул къуш буссия Хъун къутанналия архсса, гъаттарал фермалучIасса даэлий.

— Сабир, ча увкра!

— Уккарахха, Къиргъуй, цизай бивкра!

Даврин лаххайсса лухIисса чатандалул халатраву, някIсса оьрус мурцIуку шархь ницIал кьачIасса кIизуйх бавхIуну, га бавцIусса кIанттава суку къавхьуна. Кроватьрал сетка, бакIру, шану, кIаралу, виргъан гамур къатлувун ххилай уна, сикъавсусса ттул дакIнин, кьянкьа дакъасса ттул лажиндаран кIул хъанай бия Къиргъул, ттула кунма, някIсса, амма мюршсса, иттал кьалакьаву куртIну лабивкIсса яру, вих бакъа, шадсса махIатталшиву ларитлай, буруглай бушиву.

— Бачу, барххуй, кьамул да вила иникIма. Жула хъинну хьурча шилу кьува гьантта. Шанма дарваг биянтIиссар. ИникIма ххи хьурчан, махъуннай складрайн издаватI данну, барххуй, — Оьмар гъалгъа тIий ия ххункIчинащал.

Къатлуву кроватирттай щябивкIуну, кIинттул, ссуттил лаххайсса ганзсса пиджакирдаву ва чурчари кьяправу, шама хIухчу шашкардал лагма лавгуну бия.

Ссалам оьлайкум! – бюхъайва ттула оьрмулуву хьхьичIва-хьхичI нагу, адиминал, арамтурахьхьун буллалисса салам бикIангу ва.

— Аьлайкум салам! – шамунналагу, ча увкра куну, ттул кагу дургьуну, цIунил цала шашкардахух лавгуна. Цаягу армиялин ачланнин ттущал ттурзан канаки буллай ивкIсса хIухчу акъая. Махъ Оьмардул бувсуна цува цамур, махънин багьлагьисса, бригадалин аххана увшиву.

Сеткалувун бакIру дурчIун, кровать дузал баву – му ца минутрайсса заву дия ттун. Оьмар, машинагу махъунмай Хъун къутанналин тIайла бувккун, увкIуна ттул хъирив кумаг бан.

— Цавай министтиртал кунмари тти хIухчалт ялапар хъанай бусса, барххуй, — сетка гьаз дурну, кроватьрал бакIру цIакь дан кумаггу буллай, агитация дачин дурна Оьмардул, — ххаллилсса кроватьру, шанурду. Гьарца хьхьуну тIиссакссагу телевизор ххал бан бюхъайссар, ччарчан приемникрах вичIи диша, барххуй. Неъматрайру бусса!

— Буттауссу Оьмар, ми цичIар дакъанагу на чунчIав лихълай акъара, — на чанссавагу махIаттал къавхьра, амма ттул яруннаву ганан цукунсса ишарашиву пагь хьуссияв, Хъун къутанналул чулухуннай ка тIиртIуну, ккаккан бувуна:

— Кьура минутрайсса ххуллу бакъассар тиккун, телевизорданучIан, барххуй. ЦIана, гьанттайнссагу дуркуну, жува та ххал буллантIиссару, — ялагу кIилчинмур бакI цIакь дан сетка гьаз дурну, ттуцIун ганал ка бакьуна. – Ина ссиру канаки бан занантIиссара. Вил чIара хIухчур Далла Аьду…

— АцIу, му Аьду тIисса цIа инара дизав да ттуйн? – ццугъалий, оьван лахъ бувусса адиминал чIунил жу жанахIравун буруган бувнав. Дарккусса ттархьгу жанахIрал ммурцIув дирхьуну, тIайлана хьулувух увххун най ия хъуннасса лажиндарайх ва дачIуксса бакIрайх чурчари кьяпа лавххусса ца кутIа кьуванчи.

 — Нагу вин мурчIуй къачара, мурчIи Оьмар къачара. Ниттил дирзусса цIа ттуйн Аьбдуллагь, памилия Даллаев, вассалам! Аьдуй! Аьдуй! Аьвну, ливну лагияра зу! – ганал ганзсса ккурккисса мурччив, чIуен дурну, лакьуна.

 Оьмар лажиндарава аххана хъанахъисса аьлттуну чIалай бия, цIан хъанай дунагу. Ванал цуппалусса я кьутIлан бивкIуна Аьбдуллагьлул хъуннасса лухIи-пурщисса лажиндаравун. Ссирссилтту зурзу тIун диркIуна. Оьмар Джаганаха лавщуна. Ттун га, гьалак увккун, дяъвансса ххива, амма чIу лахъ къавхьуна, так кьянкьа хьуна:

— ЦIана тахсир ттуй хьуссар , барххуй, — «барххуй» кувкун, къудурну, лялу каругу дирхьуну, авцIусса Аьбдуллагьлул ятIул ххаллу ита даркьусса, аьратталсса яру ттух зунххи бивтуна, — амма хьхьичIа-хьхьичI на къадизав вин му цIа. Вин щилчIав «Аьдуй» бакъа угу къаучай. Багъишла ити, ххишала къаучинна Аьбдуллагь бакъа. На … мурчIисса уссагу, — Оьмардул чI лагь хьуна, кIукIлу хьуна, циняннан кIулссар. Ххаллиххаллилсса вирттал, ттуяр ацIлий гьунар бусса, — занавагу къавхьуссар тичча. На кIила ивчIан аьркинссия, гай зана къашайсса…

Циняв ца аьжаивну кьабагьну, шашкардай буккултгу жул чулухунмай пIаркь бивкIуна. Ва ишираву нава ци дулланссарив кIул бакъа ивкIра.

На мурчIи Оьмарда! Уча, инагу ттуйн мурчIуй уча! – утти Аьбдуллагь яру лабитлати хьуна. – На кьюкьлай акъара. СсухIватрах акъара на мурчIи хьусса…

— ИехI!.. хьхьичI ка галай дурну, яла яхши-хаш бакъанма ттул кагу дургьуну, Аьбдуллагь цала кроватьрай щяивкIуна.

Ттун хъуннасса къалмакъал хьунсса ххива, ва амма гьарзад цайва цуппа щаллу хьуна. Шашкардучитал цала шашкардавун кьувтIуна. Оьмаргу, бакьгу кIутIу тIий, хIаллих къатлува увккуна.

Аьду, Аьбдуллагь – цIардаву бакъахьунссия шику иш. ТIайламур бусан на Аьбдуллагьлуй аьй дуллай ивкIра. Ттул дакIнин щуна ганал къудурну чIу лахъ баву, ссибизаву, гьалакшиву, аврав, ча увкра къакуну, чIиви оьрчIахьхьун куна, хIаллих ттухьхьунна ка дулаву, яла-яла Оьмардул хIурмат къабаву. Макьай да вин, 36-37 шинавусса, чагърайсса адиминал хъювсул увуна угьарасса Оьмар, цувагу дяъвилул инвалид!

Гьанттайнссаннун дикI, ххункI бия. Ккуркки хьуну бия къутанналисса урчIагу-ацIагу инсан: мукьа ттардал хIухчу, кIия лугъи буву, жу, кIиягу ссируннил хIухчалт, хъун хIухчу Оьмар, ххункIчи Къиргъу. ЦучIав ссихI дуккайсса акъая дукралух. Мурчал, бургъигъарал, чIярумур чIун ссавнилу, гьаварай гьан дуллай, къюкъучанттаари хьусса, лухIи лавгусса хIухчалтрал кару, лажинну, бикъавчусса чIиртту – вайннал дянив кIяласса, марцIсса, шювшусса на цакуццуй къулай акъа ивкIра. Анжагь Къиргъул яруннил ччай-къаччай, арадан ттухь пар чайва. Ганилва хъири-хъирив сситтуй ятIул бившсса, аьратталсса Аьбдуллагьлулссагу буругайва.

ХхунчIал хъирив накьгу, жула зунттал аьдатрай, гьарицаннал хIарчIуна.

Къащи дуруна Аьбдуллагьлул ттун гьанттайнсса дуркуну махъ: цувагу лагьсса, уттасса, ца кьун куна, авцIуну, гай цала аьратталсса яру ца аьжаивну кьутIинну архIал ттухгу, чIавхьулттил улттуй бивхьусса ттул мандолиналухгу буруган буллай, на кьюкьин ан, цала пикрилий, зияя ан ччай, рихшантрайсса, бявкъусса пиш тIий.

Телевизоргу ххал бувну, Хъун къутанналия зана хьуну, утту бихьлахьини, жул кроватьру цачIу бия – ва ца вихшаласса дуснахь кунма, цIувххуна Аьбдуллагьлул:

 — Ургула ина кIай жула колхозрал хъуниминнал оьккишиву: цIуну армиялия увкIусса инсан, игьа лананагу къаивтун, най унува къутанналин тIайла увккусса? Гьагь?..

Макьай да вин, тти бусласу ванахь апрель зуруйва увкIсса нава армиялия, ххюва-ряхва гьантлий игьа лавгсса. Итаннуча цува! Пикригу бувну, на жаваб дулав:

— На хушрай увкIра. Нава.

— Инава?

— АцIу, ина вина къаччай унува, гуж бувну, колхозрал хъуниминналлав шилун хIухчуну  

— Иехь! Ттулмур иш хъинну личIирича! – кIилчингу кIара нукIура куннасса аьратталсса яру зунххи битаву ттух ва ттул мандолиналух, ккурккисса, ганзсса мурчал энчIгу. ДикIуча ва ца къащи ттигу!

Шанул лях лаглагини аьчухну ттула вичIан бавуна:

— КкамппазитIур! Гируй! – хъиривгу хIехIе тIисса, дучIи дакъасса хъяхъаву.

Даэлий хьхьичIра-хьхьичIсса хьхьуну макI ккарккуна ккаччаясса. Оьмар бувцуну увкIуна Хъун къутанналия ца карчI ккаччи. Жул къушлисса оьсса хъуни туллал га тIаннул кьумулувун дуртIусса накьличIан гъан хьун къабивтуна. Гайми ккаччава личIи хьуну, ца лухIисса, Аьбдуллагьлул кунма ятIулсса, аьратталсса яру бусса тула энчI дуллай, лахъисса, ххялтIасса ххутIив ккаккан буллай, аьнцI бишлай бия. Бухсса, лявкIусса, хIапвагу къатIутIисса карчI ккаччи ОьмардучIату ят хъанай бакъая…

Ца гьантлува на икIайкунсса хIухчу хьура: ятту бувккуну, ттуйнма гай тавшур хьушиврисса актрал къулбас дав вайми хIухчалтращал, ттун колхозрал дагьайсса ризкьичинал янна (варси, чакмарду, чятирданул гьухъа-хIажак), Оьмардущал Хъун къутанналин лавгуну, складрая ласарду, дукиялулмургу иш, туну, хъиннува бигьасса бия — цайва цупа щаллу хьуна. Жуйн, ттуйн ва Аьбуллагьлуйн, ссируннил хIухчалт чирчангу, вай ссиру бакъая, вай шин ххишалагу хьусса нушри бия, утти, ялун нанисса ссуттил лавхъун, ялунчIи, интту, лугъи хьунтIисса. Кусса нушри тIурчан, унттавунмай куч хьувкун, дар бувну, буч бан, цама хIухчин тавшур бантIиссар.

Гьарзад хъинну бия. Анжагъ чIара хIухчищалсса ттул макьан дакьлай дакъая.

— КкампазитIур, ца руцала!

— КкамппазитIур, балай чингу лахьхьи.

— КкамппазитIур, хIакьину цими дарс лахьхьав?

Ттуйнма композитор чирчангу ттул дакIнин цIун къашайва. Цала гай дучсса мурччивгу даччин дурну, хIе-хIе-хIе тIисса, ттул чурххай хIарамсса базу цанма чIалачIини куннасса, яхI бакъасса хъяхъаву дурукун, макьай да вин, оь кIири бивчуну, ссибизаврил Аьбдуллагьлухь ссихI дуккан къашайва.

Цуппа завривугу ттул чансса майша щуна, нава багьанану.

Ца кьини, гьанттайн, баргъ горизонтрахун бяйкьайхту, на, яттин ццус куну, гьухъала къутанналин дуруган дурссия (яхI бан багьлай бия, цанчирчан цIан лакьин, зунттаву куна, хIаллих къадикIай арий, баргъ аьрщарая лагайхту, дачIи ссятрал аралуву, я бахIлахIисса цIан шай). Ссиругу бавкьуну, ана-анаварну гьанттайнссаннул аьмалгу бувну, варси, ттархь ва мандолинагу канил бувгьуну, на чялилул хьулучIан лавгура гузат буллан: га хьхьуну къарал бан яржа ттуй бия.

Хьхьу куклусса, чаннасса дия. Зунттавунияр лагьсса, гьартасса ссав палцI дурусса ттархь щун кунма, гъанну чIалачIисса, амма пар-пар дахьва тIутIисса цIурттал дурцIуну дия. МичIаккирттал ттурулливгу дурая дуккан. Нажагь бухьурчангу ми тих, авлахърай, урттувур бикIантIисса. Лагмава бия хъуннасса чарслуйх лавххуни кунма, чирахъру, чирахъру, чирахъру лавхъун. Шиккува гъанну, ттула хьхьичI, — Хъун къутанналулсса, ттиликIрах – Сухокумскаллал, урчIах ранг-рангсса чирахъирттал къюмай дархIусса навт буккултрал вышка, куяхгу – ттун къакIулсса, цумур-дунугу колхозрал къутан, чаннал пперхха тIутIисса. Авлахърай дяхттанияр хьхьувай хIаз ласун бюхълай бия.

Лагма уруглай бизар хьувкун, ттул пикри–хияллавун шардалу дурххуна. КIукIлусса ттюнгъашиву хIасул хьуна чурххаву, Ппащу, дада, ганил увкусса махъру дакIнин багьукун: «На, зу дуккиншиврул, арсру, бивкIу кьамул байссар. Зу дуккияра!» Лагьну, ттухьа нава, цархьхьу-хьхьичIара дурккусса химиялул, физикалул дарсру бусан, тикрал дан кьаст лахIав, амма цичIав дакIнин багьлай бакъая, дакIнин багьмургу балжину бусан бюхълай бакъая.

СсятрачIа чIаравсса хIал хьуна лахъ бакъасса чIуний мандолина балайтIи бувну. Хъун къутанналий ярглийх, ца къатлувусса личIаннин, циняв къатравусса чирахъру левщуна – телевизордануха халкь пас хьуну бикIантIиссар.

Шану биллай бакъая. Тти цир зунтIисса? Ивзун, чIахIлул къаврду бацIа-бацIан бувну дурсса чялилул чIарах занан ивкIра. Яттиппалнил чIирачIан ивукун, цийва цуппа дакIнин багьуна Къиргъу, ганил мюршсса, явш бивтсса яру. Ци ишьяв къакIула, цакуну ттул ва щала виваллин бувчIуна, на хIакьну дакI дарцIуну ивкIра, га лахIзалий Къиргъул къатлучIан гьарчан, Аьбдуллагь хьуна акьинтIишиврий. ДакI цурда кIункIу хьуна, ччанну цивппа бавчуна яттиппалнил махъух, Къиргъу утту бишаймур къатлул чулухунмай. Сухокумск шагьрулул архсса чани чIавахьулттал пюрунтирттава бявкъуну, аьс бакъа пар куна. ЧIавахьулттих вичIи дишин тамахIчар шавайгу ливчIра, амма бакIравун ттавх куна: «МурцIних уссар!» Цуркул кунма, ца-кIива ша лавсун, къатлул мурцIничIан ивсса, чIирачIах лавай авцIуну ия Аьбдуллагь, лагьсса, уттасса, ттун кIула, жиндрал хьусса.

Къушлицири хIухчалт щаллу хьуну, утти вин яржа бивну бур, ккамппазитIур, КъиргъучIан занан, гьагь? – ганал лагьсса щурщу оьрватIуйн хIавалат хъанахъисса шатлул ккехь тIисса чIуниха лашлай бия. – Ххишала душних шилтагъну я бита, ккамппазитIур, на вил ми маймурччив ятIул къадайрив?

— Вил ци къайгъур? Ттул хханххираву къудурсса, нигьа къаусайсса жагьил чантIувкусса хханссия.

— Къиргъу ттул хъинирвунал душри.

Макьай да вин, ванал дакIнивун багьайсса шак? На эшьи-ччаву дан, лютишиврий наниссаххай ухьунссия! Агь, учIиакъуй! АцIу, чIун дучIантIиссар!. Шиккурив авара дан бюхълай бакъая: хъунмасса тахсир ттуйвагу бия.

— На укунаяв нанисса, — ттюру-гъюруну ливчуна ттул кьацIлива.

Ттула мандолиналучIан, варсучIан зана хьувкун, ттувухъювсулсса пикри гьаз хуна: №Цува? Цува Аьбдуллагь? Ва чIалсса чIумал гагуния Къиргъулшиврия нанисса!.. «Амма няраву, бакIраву му за къатлан хъанай бакъая, дакI мунищал рязий хьун ччай дакъая, Къиргъу ва Аьбдуллагь цаннан ца лайкьну чIалай бакъая. ТIитIин бувсса варсуй чул бувсса хияллал, пикрирдал, асардал кьуркьу уллай ивкIра ялагу мадарасса чIумуй. Шанул авцуну ияв хар-хавар бакъа. МакIрагу гайва Къиргъу, Оьмар, Аьбдуллагь бия… Оьмар авцIуну ия ятIулсса ттугълищал зунттул бакIрай, кIаналва чIарав цила чатандалул халатраву Къиргъугу. Аьбдуллагь ва на зунттул ухнила левчуру кIайнначIан. ХьхьичIун увккуссаттуйн Аьбдуллагь махъава ссуган, дяъван айивхьуна: «На вил ми маймурччив ятIул дуван, ккамппазитIур!..» На махъунай къауругайхьувкун, Аьбдуллагьлул палцI дурсса ттархь ттул чулухун щун… ЧантI куну, яру тIивтIусса: чулухун ччан щилай, ттул ялув авцIуну ия Аьдуллагь:

— Да ккамппазитIур, ятту чуври? Хушрай хIухчушиву дуллалисса гируй, кIа вила дадал ккутIнилун агьну, шанан насу. Цала оьнцI лихьин къабюхъайсса мюрщи оьрчIая хIухчалт бувну, жул къатта-къуш ччуччин най бур!..

Ттул чурххал гьарца базу-базу Аьбдуллагьлуйн кьяца бацIан хIадурну бия, ттуву лаивкIсса къудурсса жагьил гьаз хъанан ивкIуна, ва амма цуксса мукъурттил гьалак увну, ссибизан арчангу, ттуща ссихIдуккан къабюхъуна: чялилуву цавагу хIайван бакъая.

Га цIанакул ттул итталун агьуна лахьхьу ятту канаки буллалисса кIанттай, вышкалучIа даву дуллалисса зузала-навтбукку, ганал паракьатсса лухIисса яру, хьхьичI дарцIуна ганал ттухьра дурсса ихтилат:

— Друг, продай барашка? Вон того, с курдюком?

— Не могу. Колхозный барашек.

— Как не можешь? Ведь продают же другие чабаны?

— У меня своих нет…

… Ттуйна нааьнардугу дичлай, нигьа увсусса на вышкалучIан ссур хьусса чIумал, чани хъя-хъя тIий, бургъил ятIулсса ччергъилу ссавнин личавай дия, ттардал хIухчалт гьухъала ита бакьлай, махъ «ццус», «яйхIа» тIисса махъру вичIилухух бишлай бия.

ВышкалучIан иявайни ттун яттил шаттирду хьуна бавкьуна. Ккашил хьуну, гай сукку хьухьунссия кIюрххицIунмай, арх бувцун бакъая. Игьа лавгуннахха! Акъарив Аьбдуллагьлул тунтсса дакIнища на чувья ххассал хьунтIисса?.. Ганахьхьун тти махъ биривссар… Ссиру къундалул чуллай ххярхсса ххялтIасса лахъсса уртту яиттарцIанну, цаннияр ца махъун къабагьлай, канай бия. На анаварну яттил хьхьичI зума дургьуссия.

КIюрххилсса, ахттайнсса дирхьусса кьуцуру ва даркку ттархь канихьну, баргъ аьттарахун бивукун, увкIуна Аьбдуллагь: хIакьину ятту канаки буллан яржа ванал бия. Ттухь ссихьгу къадурккуну, пурш лахъан дурну дучсса лажин ва мурччивгу хIаллицIух, хъинну мюршну, сайки гьарица хIайван цуппа-цуппалу ххал бигьлай, гьухъалттул дяних занан ивкIуна га.

Нама даэлин зана хьура лажин лухIину, Оьмардущал хьуна къаакьин, бакI кьус диртуну. Цукуньяв цал дакIнин дагьуна оьру ахтта нава бакъа бувусса чIун, яла цала багърал къарал буллалисса шама уссиясса магьа. Га магьалуву чIина-чIивиманал, цува шанул къаацин, цала кIисса кьувкьуну бивкIссар.

 Амма Оьмардул ттуйн дяъви ча бави, цала тахсир цала бакIрайн лавсун, гания мукьах гьарца хьхьуних, хьхьудяривзун махъ ссят цанний-кIинний увкIун, жухлу ссируннил гузат цува буллали хьуна. УчIантIиссарча га яла шану бахчумур чIумал, хIаллих гъан хьуну, чинтIиссар:

— Урав, барххуй? Насу, улу тти чул ба!..

Лахъну ганахь барчаллагь къачирчангу, дакIниву уссара дуцири хъиншивуртту чIа тIий, винма кIулцири зукьлурду буллай Оьмардуха.

§  §  §

ЧIун най, Къиргъу ттущал ссирин тIун байбивхьуна. На цичIав цIуххирчан, ссихI къадуккайва, ягу кутIасса жаваб дулайва, ттун асар хьунсса кьутIинсса махъ чайва. Цищава на ссайн унугу ссибизан ан бюхъарчан (мукунсса иш цуппа нажагь бакъа къашайссия), га ар-ар тIий хъяхъяврил бивчIавай личIайва. Макрузансса яругу ттух кьюлтIну битлай, Аьбдуллагьлуха Къиргъул муксса аякьа дайвахха (жагь ганал лултту янна шюшлай, жагь гьунтти яттичIан ласунтIисса кIюрххилсса, ахттайнсса хьхьурайра кьуцурттуву дихьлай), Аьбдуллагь, ххув хьуну, э-оь чин ччисса ажари куна, ссурссу лахъи дуккан дуллай, бакI гьаз дуллай, лагма, яла-яла ттух уруглан икIайва.

Цал гьухъала баврия оьнасса ттун дакIнин багьуна артезиандалин – навт буккултрал, аьрщаравух куртIну ккутIдурккуну¸личин бувсса щаращая хIухчалтрал тамансса мюнпат ласайва – ттула чурх, чапал хьусса лултту янна шюшин гьан. Ттунна гьарца аьркинмургу: ссахIван, лажинлихьу, ккарччив марцI дайсса ярагъ, марцIсса лултту янна- къиттарал кислуву дирхьуну, ачин хIадур хьусса чIумал, къатрал хьхьичI, аьравалттичIа хъунмав хьусса хъахъисса ккацлуйн хомут лахан бивкIуна Къиргъу. Артезиандалия щин ласун гьан ччай бухьунссия. Ххуллу цава, аьрххи кIива бансса кьасттирай – кьюлтIсса ниятгу дия цурда, душ ттущала цукун лащал бан къинавав тIисса, — на учав Къиргъухь, балчан аьравалттицIун бахIин кумаггу буллай:

— Хула, на гьаннача щин ласун.

Ганил на ккалливагу къаувну, палцI бувну гьан бувна ца-кIива цIун хьунсса махъ:

— Ина вила дарс лахьхьи, ккамппазитIур.

— Бац!у, вин ттуйн учайсса махъру Аьбдуллагьлул лахьхьин бурив?

 — Бунни. Щил лахьхьин барчангу, вин хъанаймур цир?

Ттул мазрая цайва цуппа итххявххуна:

— На вин ца балайгу чинна…

— Балайгу? – душнин ттул махъ хъинну хIаз бивзуна. Яруннивусса ххарисса цIай-цIай тIаву ларитан къабюхълай, иттав хъатругу дирхьун, ганил аьаьччаппа бивхьуна; чурх ва бакIгу хъюлчайтIи бувну, ялагу цIулаган дуллай хъяхъяву. – щин ласун гьан итанну балайгу? Насу итаннача. Школданигу мукунасса хъяхъи буву икIайва ина. ккамппазитIур…

Микь бавссуна. Ттул дакIнивугу Къиргъул мина цIакь хьуна.

Артезиандалия зана хьуну, щинал дурцIусса бидонну ликкан дуллалини, Къиргъул ттухь цIувххуна:

— Балай вий буржссар?

— На му учинна гьархьхьуну, гьанттайнссаннуя мукьах, жува кIиягу, телевизор ккаккан, Хъун къутанналин нанини, — неххал куртIшиву ххал дан, чару бутав на.

— Хьхьурду дайсса шананни, — душ нач дуллай, яру лабитлай бия, мунияту ттувугу ца пикри цIакь хьуна: Къиргъул ттул махъ инкар къабунни – бучIантIиссар.

ЛяличIину лахъи хьуну дия га кьини: гьан дан бюхълай къаивкIра. Луттирах уруглай уна, дарс бакIравун духлай дакъая. Баргъ лавгун мукьах ятту лухччиния бучIангу чIал хъанай бия. Махъва-махъгу дукра дукан циняв бавтIукун, хIухчалт ттинин бакъачIин хIаллих канай чIалай бия цала ххункI, дикI. Ххюра минутрава дукралуха ивзун ччаннай авцIура. Цуркни урувгра ужагърачIа бавцIусса Къиргъух, янил ишан дав, кьатIув ливчура.

ХIухчалт, гьанттайнссагу дурккуну, кув гузат буллан гьантIиссар, кув, утту бивхьуну, бигьа лаглантIиссар.

Хъун къутанналин нанисса ххуллих гихунай хьуну, цIаннавун ахьавгра. ДакIниву, пикрирдаву Къиргъу бия, ганил лабивкIсса яру, лиссусса гьайбат дусса лажин. «БучIавивав? КъабучIавивав? БучIвивав? КъабучIавивав?» — ттул дакI тарга тIий, цIухлай ташвишну дия. Хъун къутанналул ва жула даэлул дянин ивхьунссара кувкун, авцIра. Ссят, кIира ссят хьхьунссия – бюхъайва ттула ссавур дакъашиврул чIун хъуннасса ларгуххай икIангу на, — шаттирдал чIурду хьуна. Сухокумскаллал чирахъирттал чаннай инсаннал чурххал лишангу чIалачIи хьуна.

Амма ттул вичIив дарцIуна: шаттирдугу кIусса бия, чурххал къалипгу душнил бакъая. Аьбдуллугь! Гана га! Лагьсса утта хъачIру, дачIу бакI! ТIайламур бусан, ттул дакI лап хIучI куна, зумув щенпIи кьаркьуна, къюкь чIурну ришлан диркIуна. Га, кьацIлива мурдалсса махъру нани бувну, ттуйн ххявххуна:

— Ва ттула марцIсса ка чапал къадан кьянкьа дав, ккамппазитIур. Амма ина ттукку бивкIун бура, таммалсса ттукку!

Жу лавчIуру. Га ялув – на лув, га лув – на ялув – ва куцуй ккуруй бавчуру машинартту заназаврил, шачIулул лаян бувну, оьнтIа багьну, къундалул авлахъраяр куртI хьусса ххуллих. Аьбдуллагьлуй гуж бия, цухьлуй уксса, на тIирхъашиврул ххассал уллай ивкIра. Бивзукун, кIилчин ххяххан га сикъавсуна: жу цанная ца нигьа буслай бухьунссия. Ххуллих ца тия, ца шия даэлин бияннин най буна, куннайн кув тIисса бивщу махъруми личлай бия кьацIурдива аьнтсса. Ссугру дуллан, цIарду дизлан ттул чIара хIухчу усттар ия.

— Агарда ина таммалсса ттукку къабивкIссания, инава рязину ва яла кьадармур даврин къаучIантIиссия…

— Му ттул иш бур. Вихь къацIуххинна.

— КIа душ паракьатну къабитанссар, на вил му бурчу ликканна, авлия ккамппазитIур!

— Ххал банну бурчу щилсса ликкайрив.

— Вилгу, мурчIи Оьмардулгу, зу кунмасса къаммазтуралгу кIану бур ва цуппагу.

— Ина, аькьлукар, циравав дуллалисса жул дянив?

— Ттул иш личIири, авлия ккамппазитIур. Ттула бахтти на ттигу лякъинтIиссар!..

…КIа хьхьунугу, гьунтти яттичIа кьинибархангу на ттула бакIрайн кьутIа тIина, пикрирдал азурда уллайна ливчIра: «Авххунна, кьюкьин унна, кьякьлухун ивхьунна… угу  щил?.. Душнил. Макьай да вин, агь, ина..!» На аьсивну, синхралну, хъихъишиврун къаччан бивкIуну ияв. «Оьван, ахттайнссаннун бивхьусса я ччатI, я дикI я нис къадуканна. КIулну бикIуча…» Аьч бантIиссарча Къиргъул ттун дукра дирхьусса киса, ка къалавну ччатI, дикI, нис ххал хьувкун, мюрщисса, цIай-цIай тIисса яру, махIаттал шаврил, гьарта бувккуну, ккуркки хьунтIиссар, махъун щусса ахттайнссаннух пIякь бивтун. БучIия гьанттайнсса дукангу къалавгуна, шихва, чялилувун ссиругу бавкьуну, гузатрайва ацIангуча, вила аьзизманан була вила аьвав ххункI куну. Амма «Сабир чуври?», КкамппазитIур ци увссар?», Оьвчара танайнгу», «Ккамппамзитур ххавххун ур,» — тIутIи бан, ттулашиврий чIявусса инсантал инжит буллан ччан къабивкIуна.

Цуппа цуксса ттун къаччан бивкIун бухьурчангу, цуксса нава кьюкьин увну, ххавхххун ухьурчангу, цуксса ттул дакI зиризавал хьуну духьурчангу, гузатрайн ачлачини столданисса вятртIраву ххункI, дикI бихьлахьисса Къиргъу, ганил, ттуйн я щайхту, ттянг дирчсса лиссусса лажин, циниягу тухьва бусан ччини кунма, лабитлатисса яру ккавккукун, кьюкьин аву, къаччан бикIаву дакI нияту лирххуну, гайннуясса ттангъарагу къалирчIуна. ЗиниччатIул рангирайсса гъуниксса лажин энчI дикIан дурсса Аьбдуллагьлул пишлих къулагъасшивурагу къархьуна.» Душ тахсиркар бакъануккар,» — куна пикрилул.

Гузатрай авцIукунгу, ттун ххива, Къиргъу цуппа ттучIан бучIансса, цила тахсир шюшин. Ялагу лап хIаллих дарчуна секундру, минутру… КIара ссав, кIайва цIуртти, лагмава кIайва чирахъру, чарсса дархIусса, чялилуву ятту, нагу, нагу, къарал буллалисса, ялугьлагьисса, умуд бивхьусса. «Бюхъай, душний тахсир къавхьуну бикIангуча!..» Ялагу хъазамраву къюкI лахъну ришлай, дакIнивугу нахIусса, гъелисса асарду чантIа тIий.

ХъатIан бивзун махъ, шаттирдал чIурду шайхту, тамахIсса чурххал ххарину ццах куна – цува ва гузат буллан нанисса Оьмар ия:

— Насу, барххуй, шану лахъи…

Макьай да вин… къабувкIунни! ..Ттул ва Къиргъул аралуву жин щябивкIуну бия…

Къиргъул хьхьичI ттула дакI аьч дансса ссант къадирирна. ЧIун къуманивун дагьну дия. Зунттавунмай куч хъанансса хIадуршин дуллай, заву гьарза хьуну дия: хIухчалт цаласса, цайнма тавшурсса цайми колхозниктуралсса ятту букьлай, гайннул ппал дахлай, дух-цIусса янна, ссуттил, кIинттул, интту салкьи хьусса кьай-кьуй къапурдивун, дарвагирттавун ликIлай, машинарттай шяравун кулпатирттачIан тIайла дуккан хIадур дуллай бия. Ца шанма гьантта жул къушлил ятту Хъун къутанналий токрайсса хIисилттах букьлай: хьхьичI – ттарду, хъирив – ссиру. Ятту бувкьукун, складрайн ппалгу дуллуну, Оьмар тяхъану, ккарччив ва ятIулсса синтту чIалачIи дуллайна увкIуна даэлин:

— План ххину-ххишалану лавхъссар, барххуй. Шанна кило ва мукьттуршра грамм. КIиттуршра грамм пландалуяр ца хIайвандалуя ххисса.

— ХIухчалт цинявгу вити-тирх буклай бия цала кулпатирттачIан, оьрчIачIан бачлансса чIун гъан хъанахъиссаксса. Циняннаву личIину, ва ца ттукку бирисса барцI куна, тана увккуна Аьбдуллагь. Ссурссу лахъи дуккан дуллай, бакIлахъну бувгьуна занай, — ганан сансса цучIав акъая къушлий. Къудурсса бущи-кьущилул савав ттун, гьай-гьай, хъинну дурчIлай дия: 40-50 цува заллусса, миннуярвагу чIявусса дус-къардаштурал, мачча-гъаннал ятту бувкьуну, ппал дарххуну, арцул жипру пурш лахъан дурну, мяш тIий ия. Яла кIива гьантта хьуна Аьбдуллагь акъава хьуну, ссирунничIан навалу занай. Оьмар, Джаганаха лавщуну, цуппалусса я ляпIчин къабун, буруган буллай, бакI кIутIу буллай, пуй тIий, ссибизлай ия. ХIухчалтрал чайва:

— Ай, Аьду кайп-шайп буллай икIантIиссар Сухокумскалий, шавай ачланнин шагьрулия хIаз ласлай…

Шамилчинмур кьини, ттарду, ссиру лухччиния зана хьуну, хIухчалт дукралух щябивкIсса чIумал, Аьбдуллагьлул ккаккан бувуна, цукунсса хIаз ласлай ивкIссарив шагьрулия. Цал кьатIусса ккаччи аьй-цIир чин бувну, вай бавкьуна. «Аьду най ур,» — увкуна цаннал. Гайми куннах кув, циниягу ца хIисав дуну бугу-бурувгун, накь анаварну хIачIлай булувкьуна. Ца минутрава арандалисса кIиришивруя нузру тIиртIуннасса дукра дукаймур къатлул бухкIуллувух увххуна Аьбдуллагь, гужну аххана хьусса, увчIин къабюхъайсса: цIусса някIсса кремплиндалул костюм, цIусса кьяпа, гуржи пурмалул, кьабакI гьартасса. Пиджакрал кIичIру къабувчIуну, ссимиялтту я бивхьун бия, кув кIанттава хIажакрава ливчуну, бурувзусса хъахъисса тIяйлул ран бусса нейлондалул гьухъа чIалачIи буллай. Хьулувух уххайхту, ттар-ттаргу куну, хIан хIачIаврил ятIул лаган бувсса, хъиннува аьраттал хьусса яру ва лухIи ларгсса, аьгъусса цIай-цIай тIисса лажин циняннах дуруган дурну, «ИехI!» — куну, кагу галай дурну, кьянкьа бакъасса шаттирду ласлай, ужагърачIа бавцIусса КъиргъучIан авчуна.

— Ва винни, — куямур канихьсса къирттарал гьартасса, лаххи-ликкиялул дурцIусса кислува ца янна личин дурну, ужагърал чIаравсса чIавахьулттил улттуй, къиргъучIа дирхьуна, — ттул махъ махъри. КIива багьа буллуну ласав ца мазран кIул ттучанчинаща.

Жул накь хIачIлачIаву, дукра канакаву кьадагьуна. СсихI дуккан сислай цаягу акъая. Нигьа буслай, начилну янналухгу, жухгу бурувгун, душнил кьатIуппай лихъан кьаст лархIуна.

— БацIу! – Аьбдуллагьлул хъит-шит тIисса душ, ка дургьуну, бацIан бувуна. – Вай гьантрайва лавгун; Гьанжилив царай ххаллилсса къатри машан ласунна. На ина дяркъусса щинайн гъилисса кIисса щун къабитанна. Ва ина кунмасса душнил кIану бакъар. На ина мусивун бахьлаган банна. Ттух вичIи диша…

Къиргъул, хъит куну, ка личин дурна:

— Къачча ттун инагу, вил хъусгу, — га бувккуну бавчуна.

— Ссавур да! БацIу тIий ура на вихь! – Къиргъу байгьлай, хъап-шап, лачIу-ххачIу ссайнчIав къабувккукун, Аьбдуллагьлул кьацIлива ссугру, чапалсса махъру бавчуна:

— Лурзи оьл! Оьрму, шярайх уклай, Курраллал щархъаву лавгсса Дадухъал затралгума ттул падаркIа аткказ дан, на кьюкьин ан! Ина кIиссурттая кьацIа тIунтIиссара, дучIи дакъуй! Мукун бухьурчан, жува ттигу буруганну. Дулу, насу ккамппазитIурнащал лурзлан, — укунагу ххалаххай куна щяивксса на, «ккамппазитIур» кукун, гьалакну ччаннай авцIунав, амма Оьмардул ттул кахха кIункIу дурна, махъ чин къаивтун вайми хIeхчалтращал къатлува кьатIувай уккан увнав. Ттуйнса, Къиргъуйнсса, лях-карfх Оьмардуйнсса гьалахьубирду, нааьнарду кIичIиравун, жул хъирив, ялагу лехлай дия.

— Кьяпа хIарам хьуннав, ккаппазитIур, на ва вива къабуккарчан шярайхбуккулт! На… (уку-тукун бувссар) зул хIухчушиврингу, зунгу.

Гьавалин увккукун, ттул няравун ганал аьлагъужа я бухлай бакъая, я бюхлай бакъая. Ва гьан дан къашайсса интту кьини салкьи хьусса бугъ лещан буллалисса дюхлулсса гьавалул щатIи, чурх бигьа лаган буллай, бивщун най бия ухссавнил чулуха. БакIравугу шадну, тIааьнну экьи най бия дакI рахIат дуллалисса щатIи: «Къиргъу ттулли, Къиргъу ттулли! Ттун цир бан шайсса Аьбдуллагьлуща? На ганал инили, яннализа ухрав? ЧIугу лахъ бувну, заккантту кIутIу тIурчангу на ганаща нигьа къаусайссара…»

Амма лявкъуна макру кьадарсса чувнал.

 Гьунттимур кьини, дадал шаппату Оьмардухьхьун тIайла бувккусса ххюва ттая дуркьусса ца дарваг бувцIусса ппал къутаннайх цала машиналущал гай датIлай заназисса кьамул дувучIан дуллуну, Хъун къутанналия зана хьуну, химиялул луттирах щяивкIссия. Къатлуву цучIав акъая. ХIухчалтрал бачIи яттичIа, бачIигу кьатIух, цала-цала къуллугъ щаллу буллай. Оьмар конторалий. Къиргъу – бучIия кIанихун къюллан, хъярч буллан гьангу – дукралуха, щющу-кьюшулуха, тIахIникIичIулуха зий цила къатлуву. Зимизругу, гьантта бувккуну, гьарза хъанай, вичIилух, ссурссулух, лажиндараву ликлай, дарс бакIравун духан къадитлай.

Цакуну кьатIату, архну, гьалакну щихьъяв гъалгъа тIутIисса Аьбдуллагьлул чIу къатлувун ххивуна. Гания ссирунничIари усса, ахттайнайва даэлин циван увкIривав? Аьлагъужа гъан хъанай, чIу ахъ хъанан бивкIуна. Аьбдуллагь цуманащал уссияв дяъвай ия. ИкIантIиссар, аьратталсса яругу ятIул бичин бувну, аьгъусса, лухIи-пурщисса лажин пурш лахъан дурну, ганзсса, ккурккисса мурччив хьюрхьул ва щемпIирал пурххатIи дурну, чIу лахъ буллай, ивчIанна, аттанна, банна, хьунна, ца на акъа цур усса тIий, нигьа бусан буллай. Ай, тIааьн чансса адимина! Аьлагъужа къатрал хьхьичIун гъан хьуна. На ккалаккисса лу лава-лавкьуну, вичI кIюла дав.

— Да, арамтал, наличIи шярайхбуккултрал нацI оьттух бичин бан, хьхьуния кьини дурну, щихачIав зун, увкIун ухрав ва ттуккул бакIрай бувккусса чулланин? КIира кьини, ттула иширай, лавгун, ятту кьабивтукун, укунсса бала бувну лявкъунни… Цими хIайван бакъассарив, му ттигу аллагьнан кIулли. Щамххаллул аманат бувсса кIа пяду сси бакъар. Бавххуссар ккамппазитIурнал. Миннан цибур? Цала ужагърай магъ дусса кIулу къалявкъусса хIарамзадатурал чил жандалия вапа-аьпа бакъа кьацI чинтIиссар. Цала оьнцI лишин къашайсса мюрш оьрчIалгума утти жу кIанттуву бахIлан ливчIуна…

Ттул чурххал зурзу куна. Буцири оьтту бавтIуну, лажин кIири дирчуна. Щялмахъ! Щялмахъ! Лахьхьугу буссия Щамххаллул пяду, кIирагу вичIилул махъ кIацI бувккуну, урчIал хьхьичIух ришру дурусса. ХьхьичI авцIуна кIава вышкалий зузисса навт букку: «Продай, друг, вон того барашка, с кюрдюком?» — «Не могу. Колхозный барашек.» — «Ведь продают же другие чабаны?» — «У меня своих нет.» — «Ведь продают же другие чабаны?..Ведь продают же другие чабаны?..» Ттухун бутан, на зияя ан цала, Аьбдуллагьлул, бавххуссар! Цала! Цала! БувчIунни, ттуцIухсса цукун буллай уссарив Аьбдуллагь…

Мугьлат бакъа кьатIув увккура. Яру най буна тIайла бавцIуна ттуршайн, кIюласса, куклусса, Аьбдуллагьлул цIакь бусса урчIамур каниву къулайну тIуркIу тIисса.

БарцIва бувгьуни куна, муксса на, «цуркул», «хIарамзаданал», кьюкьин дурсса цала чумартшиву, чувшиву ккаккан дуллай ияхха га лажиндараву, лахъну дургьусса, ярунниву, вичIи дирхьминнах вихшалдарай буруган буллалисса, мукъурттиву, саргъунну кьацIлива личлачисса, бюхъайва, анхъ-анхъ бивкIуну, ччитуйн бакIрайн багьсса кIулли кунма, ссихI дуккан къабюхълайхъисса АьбдуллагьлучIасса кIиягу ттардал хIухчалтрал пикри бангу: «Лавмартшиву дурну дурр Сабирдул».

-КъатIайлассар! Ина инавар бавххун бикIантIисса. Лахьхьугу буссия Щамххаллул пяду гьухъаллуву. Инавар!

Шанмагу чурчари кьяпа архIал ттул чулинмай кIура бавуна. Зини ччатI куннасса Аьбдуллагьлул лажиндараву, оьхIалну ттучIан чурх хъит бавриву куртIсса, ларитан къабюхълахъисса душманшиву дия. Куклусса ттархьгу ганал каниву тIуркIу тIинна дия.

-Ттула дуснал сси нава бахлай? Му хьунни хавар, ккамппазитIур? Вила эпасси бакъасса хилчIа хушрай хIухчушиву дуллан циван увкIссарав тти кIул хьуннича. Ччясса муттули авадан хьунссара, учIиакъуй! Щамххаллул сси бивттуни къалачIунссар, ва ттуршах лачIлачIи анна, хIарамзада! – ттул бурхIайх, хъачIру хIалану ттархь рищаву, кIиягу ттардал хIухчалт ххявххун, жу, цаннайн ца щун къабивтун, личIи баву, кинораву кунна, анаварну хьуна.

МицI къаавцIуну, хъирив изан, щил щин бавхун бурив Щамххаллул сси ххал бан, навт буккултрачIан лавгун, гайннахь цIухху-бусу бан, ччан бивкIуна ттун. Макьай да вин, къаитайссар вакса ттуйва хъяй ас бакъасса адимина! Инсантуравун на ци тIира уккантIисса? Шаппа цир чинтIисса?

— Да кьаикIу? КIири маичлав? – Аьбдуллагь угьлайна, га кIиягу хIухчил паракьат уллайна кьаивтун, аьрагъужали къатлул хьулухун бувккусса Къиргъухвагу начну, лулттутува урувгун, чулланин, даэлухун ливчура. Къатрал махъун бавгьуну бия ссиру. Щамххаллул пяду гьухъаллуву бакъая. БивкIсссания га тихава ляличIину чIалантIиссия. Бат банма бат бувну бур ас бакъул. Лахьхьу буссия – мудан хIухчил хьхьичIья бачайсса, — ккурккисса кув кIанттава лухIисса кIунтIру, ттангъри дусса уттулугу дахьва хъюлчайтIи бувну, буччаврил угь-угьгу тIий, захIматну махъва-махъ най.

ВышкалучIан гъан хъанахъиссаксса ттул дакI ялагу ташвиш хъанан диркIна. «Агарда вышкалучIа цучIав акъахьурчан личIи, ттухь цичIав бусайссарив кIайннал? Вышкалий бакъа цамур кIанттаву, масло, Сухокумскалий, харж бувухьурчан пяду Аьбдуллагьлул микку цири бантIисса? Занай, цIухлай, шайссарив ца ттуща цуркул хъирив лаян?» Ттул ччанну бацIайкун бавцIуна, дакI гъюжу дурккуна. «Чунья нава увкIусса? Ниттил тIимур бувуссания, тIайла ацIанссия?.. Ва авлахърайх лечлачаврил цир хьунтIисса?.. Байсса, битайсса цир?.. Шавай? Шавай гьан багьанссар… ДадачIан махъунай?..» Зунттавунай лихъансса пикри кьянкьа бакъасса, сикъавсусса бия, амма минутрая минутрайн цIакь хъанай, хъунма хъанай, хъиривппа-хъиривгу ттун бувчIуна: ттул ххуллу, аглан къавхьуну, шяравунмай бушиву.

Азурдасса дакI рахIат хьусса хханссия. Гьаксса Аьбдуллагь усса даэлин, ттула мандолина, вещмешок ласун, ачин дакI кIункIутIигума дакъая.

Поделиться:
Ильяс Гаджимусаевич Ахмедов (хавар) «ман ва дунияллий яла ас бакъами, яла дакIру чапурми га хьхьиривун бичин циняв! Миннавугу хьхьичIва-хьхьичI Аьбдуллагь! УвкIун ттул бурхIайх ттархь рищун багьарчан… Гай хIухчалт къабикIан бакъаяв гику, на ганацIухсса бантIиссия. Къаивтунна! Рирщусса ттуршаяр цIун хьуна ттуйва бахьттан бишаву: макьай да вин, на Щамххаллул Аьбдуллагьлухьхьун тIайла бувккусса гьухъалттуву яла загълунмур, куса сси бавххуну бур тIий. Оьмаргу акъая, Хъун къутанналин лавгуну, шаппай куч хьуну бачланнин цала муму-тамур документру дузал бан…» На, махъунай къаурувгун, лахъисса ххарххив ласлай, ттула мандолина ва вещмешокгу мукьах бивщуну, анавар уклай ияв, Сухокумскалин чани дунура иян. КIикка автобусрай шайрив, укунма ххуллих нанисса машиналий шайрив шавай,…

Обзор

Рейтинг пользователей 4.7 ( 1 голосов)

Оставить комментарий

Ваш email нигде не будет показанОбязательные для заполнения поля помечены *

*

x

Посмотрите также

Четвертая песня тетя Зубаят. Акапелло. Видео

Женщинам.

Хочу поздравить всех прекрасных женщин Хосреха, моих одноклассниц, сокурсниц, всю прекрасную половину нашей страны с ...

Архангельск

Архангельск (7)

В один из дней я проезжал по Коровинскому шоссе и с левой стороны на первом ...

ru_RURussian